Bu yazıda bu muvazeneleri kısa ve öz bir şekilde belirtmek istiyorum:

Medeniyet-i hâzıra, felsefesiyle hayat-ı içtimaiye-i beşeriyede (toplum hayatında); 1) Nokta-i istinadı (dayanma noktasını) kuvvet kabul eder, 2) Hedefi menfaat bilir, 3) Düstur-u hayatı cidal (hayat bir mücadeledir) tanır, 4) Cemaatlerin rabıtasını (aralarındaki bağı) unsuriyet (ırkçılık) ve menfî milliyet (bölücü milliyetçilik) bilir. 5) Gayesi, hevesat-ı nefsaniyeyi (nefsî arzuları) tatmin ve hâcât-ı beşeriyeyi tezyid etmek (insanlığın ihtiyaçlarını ziyadeleştirmek) için bazı lehviyattır.

Bunların beşeriyette neler kaybettirdiğine baktığımızda, şu durumlar ile karşı karşıya gelmekteyiz: 1) Kuvvetin şe’ni (gereği) tecavüzdür; 2) Menfaatin şe’ni, her arzuya kâfi gelmediğinden, üstünde boğuşmaktır; 3) Düstur-u cidalin şe’ni (mücadele düsturunun gereği), çarpışmaktır; 4) Unsuriyetin şe’ni (bölücü milliyetçiliğin gereği) başkasını yutmakla beslenmek olduğundan, tecavüzdür. 5) Gâyatı hevesat-ı nefsaniyeyi tatmine yetmediğinden insanlığı felâkete sürüklemektir.

Hikmet-i Kur’âniyenin hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye ne kazandırmış olduğuna bakacak olursak, bu bozuk felsefenin 5 tane esasına ne cevap verdiğine bakalım:

1) Nokta-i istinadı kuvvet yerine hakkı kabul eder, 2) Gayede menfaat yerine fazilet ve rıza-i İlâhîyi kabul eder, 3) Hayatta düstur-u cidal yerine düstur-u teâvünü (yardımlaşma düsturunu) esas tutar, 4) Cemaatlerin rabıtalarında unsuriyet ve milliyet yerine rabıta-i dinî ve sınıfî ve vatanî kabul eder. 5) Gâyâtı (gayeleri), hevesat-ı nefsaniyenin nameşru tecavüzatına set çekip ruhu maâliyata (yüce duygulara) teşvik ve hissiyat-ı ulviyesini (yüce hisleri) tatmin etmektir ve insanı kemâlât-ı insaniyeye (insanlığın en üst mertebesine) çıkarıp insan yapmaktır. 

Bu Kur’ânî düsturların hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye neler kazandırdığına baktığımızda ise; Hikmet-Kur’âniye’de 1) Hakkın şe’ni ise, ittifaktır (birlikte hareket etmektir); 2) Faziletin şe’ni, tesanüddür (dayanışmadır); 3) Teâvünün şe’ni (yardımlaşmanın gereği), birbirinin imdadına yetişmektir; 4) dinin şe’ni, uhuvvettir (kardeşliktir) incizabdır (bir araya gelmektir ); 5) Nefs-i emmâreyi (kötü arzular ve hevesler peşindeki nefsi) gemlemekle bağlamak, ruhu kemâlâta (yüce duygulara) kamçılamakla serbest bırakmanın şe’ni, saadet-i dâreyndir (iki dünya mutluluğudur). 

Bozuk felsefe olan bugünkü medeniyet-i hâzıra, edyan-ı sâbıka-i semaviyeden (eski semavî dinlerden) bahusus Kur’ân’ın irşadatından aldığı mehasinle beraber, Kur’ân’a karşı, böyle hakikat nazarında mağlup düşmüştür. Kur’ân’ın irşadatından aldığı mehasin; Kur’ân’ın adalet ve hakkaniyet düsturunu esas tutmasıdır ve Üstad burada gerçek İsevî Dini’ni takip eden Birinci Avrupa’dan bahsetmektedir.